فاطمه رضوی راد  در یادداشتی که در اختیار پیام خانواده قرار داده در خصوص تأثیر فضای مجازی بر کارکردهای تربیتی  نهاد خانواده و تعریف خانواده نوشت:

آیات و روایات متعدی  وظیفه تربیت انسان را ابتداً و استدامتاً به خانواده سپرده است و به  کارکردهای تربیتی نهاد خانواده اصالت بخشیده است،  ولی در دهه اخیر که به عصر ارتباطات معروف است ، فضای مجازی رقیب خانواده در ایفای کارکردهای تربیتی شده است که نتیجه آن تضعیف کارکردهای تربیتی  و اجتماعی خانواد و ظهور پدیده هایی چون تضعیف جایگاه والدین در تربیت فرزندان، بلوغ زودرس جنسی و پیش رسی جنسی، عدم تقید به باورهای دینی و اشاعه بی بند و باری ، بی حجابی و اتلاف وقت  در فرزندان و سایر اعضای خانواده است.

خانواده، نخستین  سنگ بنای اجتماع و طبیعی ترین نهاد اجتماعی است. در  متون دینی آفرینش انسان به صورت زوج و متشکل از زن و مرد است و منشأ تشکیل  خانواده  با در نظر گرفتن تنوع مذاهب ، فرهنگ ها و عرف ها و آداب اجتماعی مختلف به صورت طبیعی فطری است(1) خانواده در اسلام یک نهاد مدنی قراردادی محض نیست که صرفاً نتیجه توافق افراد باشد بلکه منشأ تشکیل خانواده به صورت طبیعی فطری  است «و خلقناکم ازواجا» (2) در تعریف خانواده ، رابطه زوجیت ( مذهبی، قانونی ، عرفی) شرط است و این را نه تنها اسلام و ادیان الهی،  بلکه جامعه شناسی امروز نیز تصریح می کند به همین دلیل هم زیستی در یک سقف و در یک خانه مشترک تمامی تعریف خانواده را در بر نمی گیرد و تنها مشمول اصطلاح خانوار می باشد(3) .  کارکردهای خانواده در غرب عبارتند از نظم بخشیدن به  رفتارهای جنسی  و تولید مثل ، مراقبت و نگهداری از کودکان و معلولان و سالمندان ، اجتماعی کردن کودکان ،تثبیت جایگاه اجتماعی و تعیین پایگاهها ،فراهم کردن امنیت اقتصادی(4).ولی در اسلام کارکردهای خانواده عبارتند از تولید مثل ، کارکردهای عاطفی ، کارکردهای جنسی، تأمین نیازهای جسمی و کارکردهای تربیتی . خانواده در اسلام به کارکردهای تربیتی توجه بسیار زیادی دارد امّا در مکاتب غربی و فمینیسم ، کارکردهای تربیتی خانواده در اولویت ثانویه قرار دارد یا اصلاً اولویتی ندارد ولی کارکردهای تربیتی جزو اصول و کارکردهای اصلی خانواده در اسلام است،  چرا که مهمترین کارکرد خانواده در اسلام رشد و تعالی انسان است و این رشد از طریق تربیت رخ می دهد .  تربیت کشاندن آدمی به سوی ارزش های والای انسانی، چنان که آن ارزش ها را بفهمد، بپذیرد، دوست بدارد و به کار ببندد  است (5) و این امر چه از لحاظ زمانی و چه از نظر مکانی تنها در بستر خانواده ممکن است(6) ، زیرا مرحله انعقاد  نطفه در رحم مادر از خانواده شروع می شود و فرد تمامی دوران کودکی، نوجوانی، میانسالی و پیری خود را در خانواده سپری می کند. از دیدگاه اسلام خانواده یکی از محوری ترین محیط های  تربیتی است و والدین در آن نقش اساسی و سرنوشت سازی  به عهده دارند. در قران کریم آیات بسیاری آمده که تأکید بر نقش تربیتی خانواده به خصوص پدر و مادر دارد ،بهترین نمونه این آیات  سوره لقمان است ، در این سوره،  لقمان به عنوان حکیم و پدر خانواده بارها مسائل اخلاقی و تربیتی مانند احترام به والدین ، صبر در مشکلات ،ایمان  و تقوا ، رفتار معتدل ، دوری از غرورو... را به فرزند خود گوشزد می کند(7) و سوره مریم که به نقش خانواده در تربیت عبادی فرزندان اشاره می کند(8) و سوره تحریم که به نقش خانواده در تربیت و اجتناب از  انحراف( تمامی اعضاء خانواده  ) می پردازد (9).هچنین لزوم پرداختن و آغاز فرآیند تربیت از خانواده  در روایات متعددی  مورد توجه قرار گرفته است (10)   با توجه به آن چه گفته شدخانواده در مکتب اسلام  اولین و مهم ترین نهاد مؤثر در  امر تربیت  است .با توجه به اهمیت نهاد خانواده در تربیت افراد، این سؤالات مطرح می شود که:  در عصر حاضر که از آن با عنوان عصر رسانه یاد می شود ، آیا  رسانه های مجازی  جایگزین کارکردهای  تربیتی نهادخانواده شده اند؟ آیا رسانه های  مجازی  کارکردهای  تربیتی خانواده را دچار اختلال کرده اند  ؟

 نهادهایی که مسؤلیت تربیت افراد را به عهده دارند، عبارتند از خانواده ، مدرسه ، گروه دوستان و رسانه ،  اما همان گونه که گفته شد از نگاه مکتب اسلام خانواده اولین و مهم ترن نهاد تربیتی محسوب می شود و در حوزه تربیت افراد دارای اصالت و تقدم است و وظیفه تربیت دینی و تربیت اجتماعی اعضاء خود را به عهده دارد .  اما با ظهور و گسترش فضای مجازی،  تغییرات شگرفی در این حوزه رخ داده است . منظور از فضای مجازی شبکه گسترده جهانی اطلاعات  است که شامل وب 1 و وب 2 می باشد.  وب 1:  شامل رسانه هایی هستند که رابطه و فرآیند انتقال اطلاعات در آن ها یک طرفه است و  وب 2:  که فرآیند ارتباط در آن ها دو طرفه می باشد ( مانند  شبکه های اجتماعی). در کنار تمامی مزایای که فضای مجازی در تسریع روند زندگی مدرن و آموزش مفاهیم دینی  داشته است(11)  این فضا نوعی لغزش گاه است(12)، طبق نتایج حاصل از پژوهش های مختلف ،به دلیل استفاده بیش از حد (13)از این فضا ، فضای مجازی  توانسته است تأثیر زیادی در تغییر و تضعیف  کارکردهای تربیتی  نهاد خانواده داشته باشد(14).  گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین تغییرات زیادی به وجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد فن‌آوری، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد.(15) استفاده از فضای مجازی توانسته در هردو کارکرد تربیتی خانواده ( تربیت دینی و  تربیت اجتماعی)  نقش اساسی داشته باشد. .در اولین گام، فضای مجازی توانسته تعادل قدرت در خانواده را از بین ببرد (16)  و موجب تضعیف جایگاه پدر و مادر به عنوان متولیان امر تربیت در خانواده  شود ،زیرا عموماً فرزندان در استفاده از فضای مجازی توانمند تر از والدین هستند و سؤالاتی را که تاکنون خانواده مسؤل پاسخگویی به آن ها بود است توسط فضای مجازی پاسخ داده می شود و فرزندان نیز رسانه را به عنوان منشأ پاسخگویی به سؤالات خود پذیرفته اند . استفاده از فضای مجازی باعث کاهش کارکردهای دینی خانواده و کم شدن تعهدات دینی جوانان و نوجوانان شده است،(17)  و افرادی که زمان بیشتری را در فضای مجازی سپری می کنند و در این فضا فعال تر هستند از میزان تربیت دینی آن ها  کاسته شده و میزان اعتقادات و پایبدی آن ها به مناسک  دینی آنان نیز کم می شود  (18). همچنن رابطه مستقیمی بین استفاه از فضای مجازی و  تضعیف کارکردهای تربیت اجتماعی خانواده وجود دارد.  نوجوانانی که در فضای مجازی فعال تر هستند دچار بلوغ زودرس و پیش رسی جنسی می شوند و  هویت فردی اعضای خانواده  که تا دهه های اخیر در خانواده شکل می گرفت دچار اختلال شده و فرزندان کمتر الگوهای  تربیتی خانواده در مورد حجاب و عفاف را می پذیرند  و کمتر از برنامه هایی که خانواده برای فرزندان تدارک دیده پیروی می کنند و ترجیح می دهند بیشتر وقت خود را در فضای مجازی تلف کنند ( 19 ) .  

منابع:

1- حسینی خامنه ای ، سید محمد ، 1379، زن ،خانواده و اسلام ، کتاب نقد ، سال پنجم ،  شماره 17،  ص95

2- (النبأ/۸).

3- - حسینی خامنه ای ، سید محمد ، 1379، زن ،خانواده و اسلام ، کتاب نقد ، سال پنجم ،  شماره 17، 95                                                  

4- کوئن ، بروس ، 1387، مبانی جامعه شناسی ، ترجمه و  اقتباس  دکتر غلام عباس توسلی و دکتر رضا فاضل ، چاپ بیست و یکم ، تهران ، سمت ، ص177-175

5- نقیب زاده،  میر حسین،1387 ،نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، تهران، نشر طهوری، چاپ بیست و دوم، نقیب زاده،ص19

6- نیکزاد، محمود ، و همکاران ،(1385)  اصول کاربردی نظریه های تربیتی ، تهران ، نشر پشوتن ،  چاپ دوم،ص8-7

7-آیات 13، 14، 17و 33 سوره لقمان

8-مریم( 55)

9-تحریم (6)

10-محمد بن علی بن بابویه القمی، شیخ صدوق(1305) الامالی، ترجمه آیت الله کمره ای ، تهران، کتابخانه اسلامی ، ص412

11- بیانات مقام معظم رهبری  در مراسم بیست و هفتمیمن سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه الله )14/3/1395

12- بیانات مقام معظم رهبری  در دیدار با علما و روحانیون خراسان شمالی  ، 19/7/1391

13- طبق آمارها ایرانیان سومین استفاده کنندگان ار فضای مجاری هستند . ستار زاده، داود(1386)، برررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر اعتیاد به اینترنت و پیامدهای آن ( مطالعه موردی شهر ساری)، مطالعات علوم اجتماعی ایران، دوره 3، شماره 3، ص142-

14- هدایتی ، عزیز ، زینی وند ، یوسف ، رسول زاده اقدم ، صمد ، 1395، آسیب شناسی شبکه های اجتماعی مجازی موبایل محور در زمینه تربیت دینی ، مطالعات جامعه شناسی ، سال 8 ، شماره31، ص23

15-   پاداشیان فرد،  عزیزه ،جهانی ، احمد ( 1393) ،  بررسی رابطه بین تأثیرات منفی فضای مجازی و تربیت دینی خانواده‌ها، چکیده مقالات هشتمین  همایش علمی تربیت اسلامی ، فضای مجازی ، فرصت ها، چالش ها و راهکارها ، تهران ، پژوهشکده مطالعات آموزش و پرورش .  

16- سعدی پور ، اسماعیل ، (1392) ، بررسی اثرات اینترنت بر خانواده های ایرانی دارای فرزند نوجوان ، فصلنامه پژوهش های ارتباطی ، دوره 20 ، شماره 76

-17Grasmuck , S. (2012). Facebook and Religiosity. Mediterranean Journal of Social

Sciences. Vol. 4, No. 6

18-بینام ، آ، (1392) بررسی رابطه بین استفاده از شبکه های مجازی و گرایش دینی ، مجموعه مقالات همایش تخصصی شبکه های اجتماعی ، تهران، پژوهشکده فناوری اطلاعات و ارتباطات جهاد دانشگاهی

19- علیشیری ، سعید، موسوی زاده ، احترام سادات ،  فضای مجازی و نظام تعلیم و تربیت ، سومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علم و تکنولوژی، برلین ، آلمان ، 1395، ص7-9